بیانیه 18ونقد ونسیه های آن(قسمت اول)

 گرچه این بیانیه حاوی نکته مهم وجدیدی که تاکنون ازسوی موسوی وکروبی  ونیز سایرهمراهان مطرح نشده باشدنیست،اما طرح  آنها  دریک بیانیه وانتشاروبازتاب کمابیش وسیع آن دراین شرایط سیاسی ونیزطرح صریحتربرخی ازمفادآن نسبت به بیانیه های پیشین، اهمیت وضرورت  نقدآن را مطرح می سازد.
برخی سایت ها وازجمله کلمه آن را به عنوان منشور جنبش سبزمعرفی کرده اند. گرچه برحسب ظاهر موسوی آن رابه عنوان منشورپیشنهادی که گویا می تواند دربوته نقدقرارگرفته و تکمیل شودارائه کرده است؛اما بدورازتعارف های معمول همه می دانند که باتوجه به نفوذ وجایگاه موسوی،عملا دارای نقشی بیش از مواضع پیشنهادی یک فرد بوده ودرحکم  منشوریک جریان سیاسی و اجتماعی معین  ودارای نفوذدرجنبش ضداستبدادی محسوب می شود.علاوه برآن گفتمان و منشورِیک  جریان سیاسی واجتماعی معینی است که سودا و ادعای هژمونی برجنبش را دارد وازهمین رو آن را به مثابه چتری برای همه گرایشات موجود درجنبش ارائه کرده است. طبعا تاآنجاکه به خواست ودامنه نفوذ آنها برمی گردد، حک واصلاحات نیزمی تواند تنها درهمان راستا وچهارچوب  های ارائه شده ودرمتن هویت وراهبردهای مورد نظر بیانیه صورت گیرد. تناقض(پارادوکس) اصلی نیزدرهمین جاست:درحالی که منشور بازتاب دهنده  یک گفتمان سیاسی واجتماعی معین است، درهمانحال  داعیه هژمونی ورهبری برجنبش را دارد(ونفس ارائه چنین منشوری خود جلوه ای است  ازهمین داعیه) وخواهان پذیرش آن به چتری فراگیربرای همه گرایشات وگفتمان های موجود درجنبش است.آنگونه که برخی تصورمی کنند،بیانیه فصل مشترک و اشتراکات حداقل برآمده ازگفتمان ها  نیست،بلکه اساسا بیانگرخودهویتی یک جریان وتلاش برای مسنجم کردن آن است که باانکار تکثرهویتی سایرگفتمان های موجود درجنبش مردم،آنها را  به قرارگرفتن درزیرهژمونی خویش فرامی خواند. اما ازجانب دیگر،هیچ جریانی که مدعی هژمونی باشد،بویژه دردوره قبل از کسب قدرت،نمی تواند نسبت به مطالبات عمومی وفراگیر مردم وموازین پایه ای دموکراسی که سرکوب آنها منشأ اعتراض ها و خیزش ها بشمارمی رود، وطبعا بدون طرح آن ها و جلب حمایت فعال مردم تسخیرقدرت ناممکن است، بی اعتناباشد. هیچ  "طاووسی" پاهای خود را  درمعرض دید مستقیم  همگانی قرارنمی دهد.گرچه این پرنده زیبا بطورواقعی ازنعمت زیبائی مسحورکننده  باگشودن چترپرهای رنگین واهورائی  برخورداراست ،تا پاهای خود را ازگزند نگاه ها درامان نگه دارد. امادرمورد جریان های اجتماعی وبخصوص آن جریاناتی که هویت  نابهنگامی را با خودیدک می کشند البته قضیه پیچیده تراست. ازشناخته شده ترین شگردها دراین رابطه  کادوپیچ کردن ورنگ ولعاب زدن به  گفتمانی است که دورانش سپری شده  وواجد هیچ عنصرمترقی ورهائی بخش نیست.آنها ازطریق آمیختن خود با مطالبات دست پاشکسته عمومی تلاش می کند که هویت نابهنگام خود را مردمی و به روزجلوه دهند.مطالباتی که بصورت مشروط  وهمراه  اگرومگرهای متعدد،درلفافه عباراتی عرفانی و گاه "متواضعانه" ودرعین حال بی محتواومسخ شده پیچیده می شوند.درقسمت دیگر بازهم باین نوع شگردهای شناخته شده بیشتر خواهیم پرداخت.آنچه که دراین بخش نوشته مورد تأکید است اولا وجود نوعی دوگانگی و نابهنگامی تاریخی دربیانیه است وتلاشی که برای روزآمدنشان دادن آن صورت می گیرد وثانیا درجستجوی معیاری راستین برای نشان دادن عیارواقعی ادعا ها وباصطلاح  جداکردن سره ازناسره هستیم.

بدیهی است که هر نقدبسنده  براین منشورباید قاعدتا هم ناظربر شیوه ارائه آن باشد وهم ناظربر محتوای آن و هم البته به شرایطی که این منشورازدرون آن سربرآورده وپاسخی است به نیازها والزامات آن ازمنظرجایگاه اجتماعی وگفتمانی که خود را متعلق به آن می داند. البته پرداختن تفصیلی وهمه جانبه به همه وجوه خارج ازحوصله این نوشته است .بااین وجود تلاش می کنم که بطورفشرده درچند نوشته کوتاه به مهمترین نکات اشاره کنم.

شیوه باندازه  خودهدف مهم است

شیوه تهیه منشور:ازدیربازرسم براین بوده است که مراجع بزرگ فتواهای خویش را که غالبا متضمن تعیین تکلیف برای خیل مقلدان وامت مسلمان است،با امضاء "الحقر" بیارایند.دراین نوع فتواها همواره تناقض آشکاری بین ماهیت تکلف آمیزوآزاردهنده محتوا باتواضع ظاهری نهفته درپای فتواها مشهود است.گوئی همین میراث به تنظیم کنندگان بیانیه 18 نیزسرایت کرده است:صدورمنشوری متضمن تعیین هویت وراهبردها به نیابت ازجنبش وبدون مشارکت آن،با امضای "همراه کوچک شما".بامشاهده این دوگانگی خواننده ازخود می پرسد آیا بهترنبودکه چنین"تواضعی"قبل ازهرچیزدرنحوه تهیه وتنظیم منشور بکارگرفته می شد تا خردجمعی وهمراه بودن با مردم معنای واقعی پیدامی کرد؟.وآیا بهترنبود که بجای مدح وستایش بی بووبی خاصیت خرد جمعی( والبته ازنوع توحیدی اش)واقعیت وجودی این خردجمعی برسمیت شناخته می شد؛ازطریق مداخله فعال جنبش درتدوین منشوری که قراراست بازتاب دهنده هویت، مطالبات  واهداف وشیو های مبارزاتی باشد.البته دوعامل مهم همواره مانع ازتکیه برابتکارات مردمی  وشکل گیری مشارکت ودموکراسی فعال ازپائین است :نخست نابهنگامی تاریخی که ازجمله خود را درنظام مذهبی نشان می هد.بدیهی است  حفظ  چنین هویتی وآموزه های آن درتضاد کامل با رشد آگاهی وخود سازمان یابی مردم حول منافع واقعی  وسوژه شدن آن ها قراردارد ودیگری تصمیم گیری ازبالای سیستم سلسه مراتبی وعمودی است که بورژوازی بدون آن قادربه حفظ هژمونی وکنترل نظم جامعه نخواهد بود. 

چگونگی تهیه منشوریک جنبش می تواند بخوبی تمایزدورویکرد را نشان دهد: آیا به مردم به مثابه توده های منفعل وهم چون ابژه نگاه می کنیم ویا هم چون کنشگران و سوژه هائی که  دارای پتانسیل خودرهان هستند؟.وعده های نسیه وتوخالی را البته همواره شنیده ایم وگوش هایمان پرازآنهاست. یک نمونه تاریخی اش فریب بزرگ خمینی بود(وبه تعبیربیانیه پیرجماران) و وعده ووعیدهای وی درپاریس و اوائل انقلاب؛آن موقع که هنوزخرمرادش ازپل قدرت نگذشته بود*1.

درجستجوی معیار

آیا همه چیزغبارآلوداست وتارسیدن به مقصد نهائی نمی توان ازسرشت وسرانجام تحولات و رویدادهاسردرآورد؟ وآن هنگام هم که می توان فهمید چه برسرمان آمده است، دیگرآب ازآسیاب افتاده وجزکلاه گشاد برسر وهیولای قدرت جدید و مستقردربرابرخود و جزفقروفلاکت واختناق ویک زندگی نباتی غیرانسانی چیزدیگری برایمان نمانده است!. بنابراین دوره های بحران وتغییرات بزرگ،آن هنگام که مردم آستین های خود را بالازده اند وآماده اند که مشت برآسمان بکوبند،لحظات بسیارمهمی هستند و بازخوانی تجارب گذشته نیزدرهمین رابطه دارای اهمیت هشداردهنده ای است.اگر بپذیریم که این تک تک مائیم که تاریخ را با گام های امروزخودمی سازیم و اگرتجربه های گذشته  را فراروی خود قراردهیم وحافظه تاریخی کرخت شده  خود را فعال کنیم ؛بنظرمی رسد که دراین میان شاخص روشنی وجود داشته باشد که با آن می توان عیارنقد ونسیه و شوخی وجدی بودن این گونه ادعاها را محک زد.وآن چیزی غیرازجنبه کاربردی دادن به اهداف والایمان درپراتیک وعملکردهم اکنون جاری وشیوه را تبلوری ازهدف دانستن نیست. پیوند تنگاتنک وازنوع این همانی شیوه وهدف البته با رویکرد ماکیاولیستی که معتقداست نیل به هدف توجیه کننده  هرشیوه ای است درتضاد کامل قراردارد.البته شیوه رایج فوق اساسا درخدمت منطق دست یابی به قدرت-قدرت جداشده ازتوده های مولد آن- است وحال آنکه درشیوه نخست هدف های متعالی هم چون دموکراسی مشارکتی و آزادی وبرابری اجتماعی،نه فقط باید درشیوهای بکارگرفته شده ودرلحظه لحظه های آن حضورداشته باشد،بلکه اهداف نیزدرمتن آن ازغنای بیشتری برخوردار شده وخویستن را اثبات نمایند. مثلا اگراطلاعیه 18 مدعی است که به خردجمعی ورأی ونظرومشارکت مردم اهمیت قائل است و خواهان ارتقاء شعار"هرایرانی  به یک ستاد" به "هرایرانی یک جنبش" است، می توان به مدداین شاخص به میزان شوخی و جدی بودن آنها پی برد ودیگرهم چون ابژه ای کنش پذیربانتظار آینده نه نشست.اگرهرآینه نقش جنبش هم اکنون موجود درتدوین هویت ومطالبات و راهبردهای خود  دورزده شود واگربجای دامن زدن به ابتکارات وخلاقیت های خودجوش، باتعیین چهارچوب ها ومحدوده های حرکت ازبالا به آن لگام زده شود، و خردجمعی درعمل بدین گونه  مورد انکار وبی اعتنائی قرارگیرد؛آنگاه بروشنی می توان به میزان جدی وشوخی بودن این نوع ادعاها پی برد.آنگاه دیگرهم چون برخی نیروها وگرایش های اپوزیسیون یا شبه اپوزیسیون که باهرعطسه ای باین سووآن سورانده می شوند وبا خوردن هر مویزو غوره ای دچار تب ولرزمی شوند، مسحورجادوی کلمات و عبارات توخالی یک بیانیه –هربیانیه  وازسوی هرکسی که باشد-نشد.*2 بکارگیری چنین محکی البته به معنی آن است که شیوه را جدا ازهدف ندانیم.دراین معنا شیوه خود بخشی ازهدف است  وبرشی است زنده دربرابرمان ازآنچه که ادعامی شود بدان پای بندیم. انگارکه مستوره ای ازآن ادعاها ووعده و وعیده ها را هم امروز دربوته ای سوزان مورد آزمون قرارداده باشیم.

2010-06-25 – 04-04-89  تقی روزبه

http://www.taghi-roozbeh.blogspot.com

taghi_roozbeh@yahoo.com

*1-لیستی ازوعده های خمینی که عمدتا دردوره قبل ازکسب قدرت وتثبیت قدرت صورت گرفت:

"-1 بشر در اظهار نظر خودش آزاد است. اولین چیزی که برای انسان هست آزادی بیان است."
2- " مطبوعات در نشر همه‌ی حقایق و واقعیات آزادند"
3- " در جمهوری اسلامی کمونیست‌ها نیز در بیان عقاید خود آزادند."
4- "یکی از بنیان‌های اسلام آزادی است... بنیاد دیگر اسلام اصل استقلال ملی است"
5- "برنامه ما تحصیل استقلال و آزادی است."
6-"حکومت اسلامی یک حکومت مبتنی بر عدل و دموکراسی است"
7-" دولت اسلامی يک دولت دمکراتيک به معنای واقعی است. و اما من هيچ فعاليت در داخل دولت ندارم و به همين نحو که الآن هستم، وقتی دولت اسلامی تشکيل شود، نقش هدايت را دارم."
8- "اسلام یک دین مترقی و دموکراسی به معنای واقعی است."
9- " ولایت با جمهور مردم است". "نظام حکومتی ایران جمهوری اسلامی است که حافظ استقلال و دموکراسی است."
10- "اما شكل حكومت ما جمهوري است، جمهوري به معناي اينكه متكي به آراي اكثريت است."
11-"حکومت جمهوری است مثل سایر جمهوری‌ها و احکام اسلام هم احکام مترقی و مبتنی بر دموکراسی و پیشرفته و باهمه مظاهر تمدن موافق."
12- "شکل حکومت جمهوری است. جمهوری به همان معنا که در همه جا جمهوری است. جمهوری اسلامی، جمهوری است مثل همه جمهوری‌ها."
13-"در اين جمهوري يك مجلس ملي مركب از منتخبين واقعي مردم امور مملكت را اداره خواهند كرد."
14 - "عزل مقامات جمهوري اسلامي به دست مردم است. برخلاف نظام سلطنتي مقامات مادام‌العمر نيست، طول مسئوليت هر يك از مقامات محدود و موقت است. يعني مقامات ادواري است، هر چند سال عوض مي‌شود. اگر هم هر مقامي يكي از شرايطش را از دست داد، ساقط مي‌شود."
15- "رژيم ايران به يک نظام دمکراسی‌ای تبديل خواهد شد که موجب ثبات منطقه می‌گردد."
16 - "اختیارات شاه را نخواهم داشت."
17 - "من هیچ سمت دولتی را نخواهم پذیرفت."
18- "من در آینده [پس از پیروزی انقلاب] همین نقشی که الان دارم خواهم داشت. نقش هدایت و راهنمایی، و در صورتی که مصلحتی در کار باشد اعلام می کنم... لکن من در خود دولت نقشی ندارم"
19 -"ما به خواست خداي تعالي در اولين زمان ممكن و لازم برنامه‌هاي خود را اعلام خواهيم نمود، ولي اين بدان معني نيست كه من زمام امور كشور را به دست بگيرم و هر روز نظير دوران ديكتاتوري شاه، اصلي بسازم و علي‌رغم خواست ملت به آنها تحميل كنم. به عهدة دولت و نمايندگان ملت است كه در اين امور تصميم بگيرند، ولي من هميشه به وظيفة ارشاد و هدايتم عمل مي‌كنم."
20- "علما خود حكومت نخواهند كرد. آنان ناظر و هادی مجريان امور مي‌باشند.اين حكومت در همه‌مراتب خود متكی به آرای مردم و تحتِ نظارت و ارزيابی و انتقاد عمومی خواهد بود."
21- "من نمي‌خواهم رياست دولت را داشته باشم. طرز حكومت، حكومت جمهوری است و تكيه بر آرای ملت."
22- "مردم هستند که بايد افراد کاردان و قابل اعتماد خود را انتخاب کنند وليکن من شخصاً نمی‌توانم در اين تشکيلات مسئوليت خاصی را بپذيرم ودر عين حال هميشه در کنار مردم ناظر بر اوضاع هستم و وظيفه ارشادی خود را انجام می دهم."
23 - "من چنين چيزي نگفته‌ام كه روحانيون متكفل حكومت خواهند شد. روحانيون شغلشان چيز ديگري است."
24 - "من و ساير روحانيون در حكومت پستي را اشغال نمي‌كنيم، وظيفه روحانيون ارشاد دولت‌ها است. من در حكومت آينده نقش هدايت را دارم."
25 - "حکومت اسلامی ما اساس کار خود را بر بحث و مبارزه با هر نوع سانسور می‌گذارد."
26 - "قانون این است. عقل این است. حقوق بشر این است که سرنوشت هرآدمی باید به دست خودش باشد."
27 -"بايد اختيارات دست مردم باشد، اين يك مسئله عقلي است. هر عاقلي اين مطلب را قبول دارد كه مقدرات هركسي بايد دست خودش باشد."
28 -"حكومت اسلامی بر حقوقِ بشر و ملاحظه‌ی آن است. هيچ سازمانی و حكومتی به‌اندازه‌ی اسلام ملاحظه‌ی حقوق بشر را نكرده است. آزادی و دموكراسی به‌تمام معنا در حكومت اسلامی است، شخص اول حكومت اسلامی با آخرين فرد مساوي است در امور ."
29- "اسلام، هم حقوق بشر را محترم مى‏شمارد و هم عمل مى‏كند.حقى را از هيچ كس نمى‏گيرد. حق آزادى را از هيچ كس نمى‏گيرد.اجازه نمى‏دهد كه كسانى بر او سلطه پيدا كنند كه حق آزادى را به اسم آزادى از آنها سلب كند."
30- "بايد اختيارات دست مردم باشد.هر آدم عاقلی اين‌ را قبول دارد که مقدرات هر کس بايد در دست خودش باشد."
31- "ما که می‌‌گوییم حکومت اسلامی می‌خواهیم جلوی این هرزه‌ها گرفته شود، نه اینکه برگردیم به 1400 سال پیش. ما می‌خواهیم به عدالت 1400 سال پیشش برگردیم. همه‌ی مظاهر تمدن را هم با آغوش باز قبول داریم."
32 -"ما وقتی از اسلام صحبت مي‌كنيم به معنی پشت كردن به ترقی و پيشرفت نيست. ما قبل از هر چيز فكر مي‌كنيم كه فشار و اختناق وسيله‌ی پيشرفت نيست."
33 -"دولت استبدادی را نمی‌توان حکومت اسلامی خواند...رژیم اسلامی با استبداد جمع نمی‌شود."
34- "در حکومت اسلامی اگر کسی از شخص اول مملکت شکایتی داشته باشد، پیش قاضی می‌رود و قاضی او را احضار می‌کند و او هم حاضر می شود."
35 -"ما حکومتی را می‌خواهیم که برای اینکه یکدسته میگویند مرگ بر فلان کس، آنها را نکشند."
36 - "حکومتی که ما می‌خواهیم مصداقش یکی حکومت پیغمبر است که حاکم بود. یکی علی و یکی هم عمر"
37- "حكومت اسلامي، حكومت ملى است.حكومت مستند به قانون الهى و به آراء ملت است. اين طور نيست كه با قلدرى آمده باشد كه بخواهد حفظ كند خودش را، با آراء ملت مى آيد و ملت او را حفظ مى كند و هر روز هم كه برخلاف آراء ملت عمل بكند قهراً ساقط است."
38- تمام اقلیت‌های مذهبی در حکومت اسلامی می‌توانند به کلیه فرائض مذهبی خود آزادانه عمل نمایند و حکومت اسلامی موظف است از حقوق آنها به بهترین وجه دفاع کند."
39- "اقلیت‌های مذهبی به بهترین وجه از تمام حقوق خود برخوردار خواهند بود."
40 -"تمام اقلیت‌های مذهبی در ایران برای اجرای آداب دینی و اجتماعی خود آزادند." 41- "از یهودیانی که به اسرائیل رفته اند دعوت می‌کنیم به وطن خود بازگردند. با آنها کمال خوشرفتاری خواهد شد."
42 -"اسلام جواب همه عقاید را بعهده دارد و دولت اسلامی تمام منطق ها را با منطق جواب خواهد داد."
43- "در حکومت اسلامی همه افراد دارای آزادی در بیان هرگونه عقیده‌ای هستند."
44- "جامعه آينده ما جامعه آزادی خواهد بود. همه نهادهای فشار و اختناق و همچنين استثمار از ميان خواهد رفت."
45 - "ما یک حاکمی می خواهیم که توی مسجد وقتی آمد نشست بیایند دورش بنشینند و با او صحبت کنند و اشکال‌هایشان را بگویند. نه اینکه از سایه او هم بترسند."
46-"این که می گویند اگر اسلام پیدا شد زنان باید توی خانه بنشینند و قفلی بر آن زده" دیگر بیرون نیایند تبلیغات است. زن و مرد همه آزادند که به دانشگاه بروند. رای بدهند. رای بگیرند. ما با ملعبه بودن زن و به قول شاه"زن خوب است زیبا باشد" مخالفیم."
47- "اسلام با آزادی زن نه تنها موافق است بلکه خود پایه گذار آزادی زن در تمام ابعاد وجودی زن است."
48- "زنان در انتخاب، فعاليت و سرنوشت و همچنين پوشش خود با رعايت موازين اسلامی آزادند."
49- "زن‌ها در حكومتِ اسلامی آزادند حقوق آنان مثل حقوق مردها. اسلام زن را از اسارت مردها بيرون آورد و آنها را هم رديف مردها قرار داده است، تبليغاتی كه عليه ما مي‌شود برای انحراف مردم است.
اسلام همه‌ی حقوق و امور بشر را تضمين كرده است."50-

منابع:
1 - گفتگو با خبرنگاران،11 آبان 57، پاریس
2- سخنرانی 5 آبان 57، پاریس، امام و ...، گردآورندگان منصور دوستکام، هایده جلالی، انتشارات پیام آزادی،چاپ سوم، زمستان 58،ص168
3- مصاحبه با پائزه‌سرا ایتالیایی،11 آبان 57، پاریس، صحیفه نور ،ج4ص266
4- مصاحبه با روزنامه هلندی دی ولکرانت، 7 نوامبر 1978،صحیفه نور، ج4ص364
5- مصاحبه با خبرنگار روزنامه لاکروا، 10 آبان 57، پاریس، صحیفه نور،ج4،ص242
6- مصاحبه با خبرنگار رادیو و تلویزیون لوکزامبورگ، 11 آبان 57، پاریس، صحیفه نور،ج4،ص263
7- مصاحبه با خبرنگار تلویزیون تایمز انگلیس، 16 آذر 57، صحیفه نور،ج5،ص132
8- مصاحبه با راديو و تلويزيون اطريش، 10 آبان 1357، امام و ...، گردآورندگان منصور دوستکام، هایده جلالی، انتشارات پیام آزادی،چاپ سوم، زمستان 58،ص120
9- مصاحبه با خبرنگار تلویزیون آلمان،16 دی 57، صحیفه نور، ج5،ص 353
10- صحیفه نور،ج3،ص16
11- صحیفه نور،ج2، ص517
12- مصاحبه با تلویزیون ایتالیا،23 دی 57، صحیفه نور،ج2،ص107
13- مصاحبه با لوموند،22 آبان 57، پاریس، صحیفه نور،ج2،ص351
14 صحیفه نور،ج 2، ص160
15- صحیفه نور، ج 2، ص357.
16- مصاحبه با تلويزيون آلمانی زبان سوئيس، 14 آبان 1357
17- گفتگو با خبرنگاران،24/10/57، پاریس، صحیفه نور،ج3،ص115
18- گفتگو با خبرنگاران، 12 آبان 57، پاریس
19- صحيفه نور،جلد 4 ‌، ص 206
20- صحیفه نور جلد 3، ص77. سخنرانی 18 دی 57
21- مصاحبه با رويترز، 14 آبان 57، پاريس؛ صحيفه‌ی نور، جلد 4، صفحه‌ی 160
22- مصاحبه با مجله‌ی اُسترن، 26 دی 57، پاريس؛ صحيفه‌ی نور، جلد 5، ص 483
23 - مصاحبه با لوژورنال منطقه آلپ فرانسه، 7 آذر 1357
24- سخنرانی 26 دی 57، صحیفه نور ، ج3 ،ص140
25- سخنرانی 18 دی 57، صحیفه نور ، ج3،ص 75
26- مصاحبه با رویترز، ۴ آبان ۱۳۵۷، پاریس
27- مصاحبه با خبرنگاران،1 بهمن 57، پاریس
28- 22/8/57، صحیفه نور، ج3،ص 75
29- مصاحبه با راسلگر، آبان 57، پاريس، صحيفه‌ی نور، جلد 5، ص 70
30 - مصاحبه با مجله اكسپرس،20/10/ 57؛ صحيفه نور، ج 4، ص 199
31- مصاحبه 12 آبانماه 1357، پاريس
32- مصاحبه با خبرنگاران، 19 مهر 57 ، پاریس، امام و ...، گردآورندگان منصور دوستکام، هایده جلالی، انتشارات پیام آزادی،چاپ سوم، زمستان 58،ص122
33- مصاحبه با خبرنگار فيگارو، 22 مهر 57، پاريس
34- مصاحبه با خبرنگار خبرگزاری فرانسه،13 آبان 57،پاریس، صحیفه نور،ج4،ص147
35- " مصاحبه با خبرنگاران، 17 آبان 57 ،پاریس، امام و ...، گردآورندگان منصور دوستکام، هایده جلالی، انتشارات پیام آزادی،چاپ سوم، زمستان 58، ص123
-36 مصاحبه با خبرنگاران، ۱۲ آبان ۱۳۵۷، پاریس
37- مصاحبه با خبرنگاران، 8 آبان 57، پاریس
38- صحيفه نور، ج4،ص58
39- مصاحبه با خبرنگاران، 17 آبان 57، پاریس
40- مصاحبه با اشپیگل،16 آبان 57، پاریس، صحیفه نور،ج4،ص359
41- مصاحبه با القومی العربی،20 آبان 57،11 نوامبر 78، امام و ...، گردآورندگان منصور دوستکام، هایده جلالی، انتشارات پیام آزادی،چاپ سوم، زمستان 58،ص214
42- سخنرانی 1 دی 57 ، پاریس
43- مصاحبه با روزنامه آلمانی دنيای سوم، 15 نوامبر 78
44- مصاحبه با سازمان عفو بین‌الملل، 19 آبان 57، پاریس
45- مصاحبه با اشپيگل، 7 نوامبر 1977
46- مصاحبه با خبرنگاران، 1 بهمن 57، پاریس
47- سخنرانی ظهر عاشورا، 20 آذر 57 ،پاریس
48- مصاحبه با خبرنگار رادیو و تلویزیون لوکزامبورگ،20 دی 57 ، صحیفه نور، ج5،ص 417 49- مصاحبه با گاردين، 10 آبانماه 57
50- مصاحبه با راسلگر، آبان 57، پاريس، صحيفه‌ی نور، جلد 5، ص 70

به نقل ازپانویس های یکی ازمقالات درج شده در سایت روشنگری

*2-

نمونه اش سرمقاله اخبارروزاست که آن را گام مهم ومثبتی به روبجلو ودرجهت انسجام جنبش سبزکه باید ازسوی نیروهای رادیکال نیزمورد حمایت قرارگیرد ارزیابی می کند .نمونه دیگرش گفتگوی محمدرضا شالگونی با رادیوسپهرحول همین بیانیه است که البته درادامه مواضع قبلی وچرخش به راست این جریان نسبت به سبزها واین بارباصراحت وتأکید بیشتراست.دراین نوع موضعگیری ها آنها این بیانیه را ازنظرمحتوائی گامی روبجلوودرجهت دموکراسی وآزادی می دانند ولاجرم به حمایت ازآن برمی خیزند.وحال آنکه درشوری آش همین یس  که بیژن حکمت فردی که بطورپپگیر 30 سال تمام بدنبال اصلاح واستحاله نظام جمهوری اسلامی  به جمهوری لائیک ودموکراتیک تلاش کرده است ودراین مورد الحق ازپیش کسوتان محسوب می شود، ودریک سال اخیرنیزحامی پروپاقرص سیاست ها ومواضع موسوی واصلاح طلبان بوده است، بیانیه اخیرموسوی را نه بیانیه فصل مشترک ها وحداقلی جنبش بلکه گامی به عقب درجهت شکل بخشیدن به هویت مذهبی وسیاسی یک گرایش می داند.