نقدونگاه به یک گفتگو در برنامه پرگار به مناسبت چهلمین سالگردانقلاب بهمن

نقدونگاه به یک گفتگو در برنامه پرگار به مناسبت چهلمین سالگردانقلاب بهمن*

  نگاه دولت محور و بن بست اندیشه سیاسی مرتبط با این نگاه و رابطه اش به رویکردمقابل (یا بدیل آن) به عنوان جامعه محوربودن ( نظری که آقای نیکفراز آن دفاع می کند) و انتقاد به آن ازسوی آقای کامران متین موضوع گفتگو با این دو اندیشه ورزچپ یا متمایل به آن به مناسبت چهلمین سالگردانقلاب بهمن است.

در این بحث و گفتگوی خوب طرح مساله و انتقاد از سوی آقای محمدرضانیکفر به رویکردولت محور( و چپ ) با دو چالش مهم مواجه است. 

البته صحبت های در توصیف آن چیزی است که بخشا واقعیت دارد اما در طرح کلی موضوع اولا رابطه دولت و جامعه به شکل یک جانبه (جنبه غیرفعال جامعه گرائی و گسیخته از رابطه اش با دولت ) مطرح می شود و ثانیا نقطه عزیمت او از اصول و موازینی است که فلاسفه آن را مطرح ساخته اند و معنای انقلاب هم از همان منظرقابل فهم است که چیزی جز خودفرمانی و ولایت ناپذیری نیست و در همین رابطه تبلیغ و ترویج و توانمندسازی جامعه به ایده خودفرمانی و ولایت ناپذیری در جامعه مدنی وظیفه نخبگان و روشنفکران را تشکیل می دهد. نهایتا درصحبت ها و نیز برخی مقالاتش در این زمینه راه به نبردهای موضعی و سنگربندی در جامعه از طرق مختلف چون تشکل و آموزش و ... می برد. بزعم ایشان انقلابی که معطوف به دولت است نه مفیداست و نه حتی دیگر در ایران شدنی... خوب! در شرایطی که نظامی منحط وبغایت بازدارنده دارد در ایران چهلیمن سال خودش را جشن می گیرد، قاعدتا چنین رویکردی چالش برانگیزاست‌ ( گرچه در سخنان و برخی نوشته های وی در این رابطه تناقضاتی وجوددارند که نشانگرعدم انسجام لازم این نظریه در کلیت خود است). اما در مقابل آقای کامران متین نقطه شروع خود را به عنوان یک پژوهشگر نه برخوردارزشمدارانه با انقلاب بلکه در جهت توضیح چرائی وقوع انقلاب می داند که با استنادبه شرایط عینی و انسدادسیاسی اجتناب ناپذیر می گردد. گرچه این رویکرد به لحاظ نقطهعزیمت و نتیجه گیری کلی اش در انطباق با شرایط ایران زمینی ترو قابل قبول تر بنظرمی رسد و گرچه آقای متین اشکال دولت محوربودن چپ و کلا نادرستی آن را نیز می پذیرد، اما بنظر می رسد که نقطه عزیمت وی مبتنی بر نوعی برخوردواقع گرایانه به وضعیت و بقول ایشان شرایط عینی است، اما بدون این که بریک پشتوانه تاریخی لازم و یک جمع بندی مبتنی برآن تجارب ولاجرم فقدان یک اندیشه پایه ای و استوار، نسبت به قدرت و رابطه دولت و جامعه و یا رویکردهای دولت یا جامعه محورانه استوار و همراه باشد.

به گمانم کلا نحوه ورودآن ها به مساله از هردوسو مقداری چالش برانگیزاست یعنی از منظرحق و موازین واصول نظری از یکسو و واقعگرائی فاقدپشتوانه لازم نظری از سوی دیگراست. در این رابطه من پیشترنظرآقای نیکفر را - که دقیقا به همین گفتگوی پرکار برمی گرددـ و منجربه نفی ضرورت واجتناب ناپذیربودن انقلاب در ایران می شود موردنقدقرارداده ام، تحت عنوان آیا در ایران انقلاب رخ نخواهد داد؟ ... در آن مقاله از منظررویکرد«جامعه گرائی فعال و ضدقدرت» به نقدنظرایشان پرداخته ام. از قضا در موردآقای کامران متین هم نقدی نسبتا مفصل نسبت به رویکردایشان در موردجدائی کردهای عراق و نقد موازین نظری ایشان نسبت به مقوله دولت - ملت ها که در گفتگوی خوبشان با سایت رادیوزمانه مطرح کرده بودند تهیه کرده بودم که متاسفانه نتوانستم بنا به دلایلی به موقع منتشرکنم و هم چنان دارد خاک می خورد که امیدوارم به مناسبتی آن را منتشرکنم.....

نقدا با مطرح شدن این مساله در گفتگوی خوب و به موقع پرگار به مناسبت چهلمین سالگردانقلاب ایران، نگاهی مجدد به آن مقاله مربوط به نقدمن نسبت به این موضوع و مشخصا مواضع آقای نیکفر با توجه به این که در چهلمین سال انقلاب بهمن باردیگربحث انقلاب و نقدانقلاب بهمن و درس های آن اهمیت مجدد پیداکرده است، برای دامن زدن به این نوع گفتگوها شاید خالی از فایده نباشد. ضمن آن که همراه ان یادداشت کوتاهی را هم که مربوط می شود به چگونگی و نحوه ورودبه بحث قدرت و دولت و تجربه پیشبردسوسیالیسم با محوریت دولت، که اخیرا در یکی از شبکه های اجتماعی در رابطه با بحران ونزوئلا نگاشتم ضمیمه کرده ام.

در زیر ابتدا آن یادداشت کوتاه و سپس مقاله نقدمواضع آقای نیکفررا ملاحظه می فرمائید:

پرسش اصلی آن است که چرا بجای پژمرده شدن و نهایتا حذف دولت بسودتقویت و خودگردانی جامعه (مجامع خودگردان وسمت گیری به کمونیزم که عالی ترین تجلی آن است) برعکس دولت به یک هیولا تبدیل شد که جامعه را در خود بلعید. این پرسش که آیا اساسا دولت اهرم مناسببی برای پیشبردسوسیالیسم یعنی پروژه اصلی قرن بیستم بوده پاسخ گوبوده است یانه ؟ اگر با معیارعلمی و تجربه بلندمدت که آخرینش همین افتضاح ونزوئلاست نگاه کنیم پاسخ قاعدتا باید روشن باشد. ولی خوب نیروی ماندکلیشه ها هم چون حجابی بازدارنده عمل می کند. با توجه به پرسسش کلیدی که در برابرما قرارگرفته است از قضا طرح بحث های سوسیالیسم دریک کشور کهنه شده و مربوط به همان دوره هاست. اکنون با سرمایه داری جهانی شده با بحران سه وجهی شکاف های نجومی طبقاتی، بحران بزرگ محیط زیستی که و بحران دموکراسی توسط غول ها و سرمایه داری پروارشده و غیرقابل کنترل بی محتوا و بی خاصیت شده است. که سه ضلح بحران به هم آمیخته رابطه انسان ها با هم با محیط زیست و با قدرت سیاسی را تشکیل می دهند. در چنین شرایط مساله اصلی راه پیشروی به سوی سوسیالیسم با نقدشکست راه پیشروی قبلی است و اساسا بحث سوسیالیسم درکشور دیگر به شکل گذشته موضوعیت ندارد. اما معلوم است که با توجه به شرایط متفاوت و ناموزون جهان که خود از ویژه گی های رشدسرمایه داری است امروزبا وجود خصلت جهان شمول آن بالاخره فرایندپیشروی می تواند در نقاط مختلف طبعا با ویژگی ها و شتاب های مختلفی حرکت کند. یعنی کلا نمی توان خودویژگی های را نادیده گرفت. بله در دولت و انقلاب صحبت از الغاء دولت می کند و از کمون الهام می گیرد و مارکس اختلاف خود با انارشییست ها را درفوری و یا تدریجی انحلال آن بیان می کند. که البته این نظرات دقیقا توسط چپ های دولت مدار مسخ شده اند و اساسا الغاء‌دولت را شوخی می دانند. نگاه کنید به برنامه همه چپ ها که برنامه هایشان از دولت سوسیالیستی مثل نقل و نبات صحبت می کند و اساسا دولت را از این آن ها بگیری بی هویت می شوند... با این همه سوال همان است که چرا نظر مارکس و بعد لنین در ابتدا، در ست صدوهشتاد درجه برعکس شد. در پاسخ به همین سوال است که همه آن ها به جاده خاکی می زنند و به انواع توجیهات متوسل می شوند. البته در پاسخ به پرسش بنیادی قرن بحث نگاه نادرست به ذات و ماهیت قدرت مطرح می شود. نگاهی که آن را ابزارخنثی و بیطرف می داند که در خدمت دولت وحزب پرولتری خوب و خوش خیم است و در خدمت بورژوازی بدخیم. اما واقعیت بزرگی که مغفول مانده این است که قدرت وانباشت آن نیز هم چون سرمایه محصول سلب اراده و قدرت کارگران و کلا شهروندان و جامعه است و هم چون یک قدرت جداشده ذاتا ارتجاعی و سرکوب گراست و در جامعه سرمایه درای همزاد و جفت جدانشدنی سرمایه که هرکسی که براین اسب شود فرقی نمی کند فرشته باشد یا دیو و استفاده باصطلاح ابزاری از این سازوکار راه به همان جائی می برد که برد. واقعیت تلخی است که کیش ستایش قدرت بخشی از هویت وجودی (بخشی ) از چپ شده است و حال که آن که مارکس و مارکسیست ها با هدف محو و پژمرده کردن آن شروع کردند.... البته این مساله گره کانونی است و گرنه در مسائل پیچیده اجتماعی و تاریخی عوامل بسیارمتعدی نقش ایفاء‌ می کنند که هرکدامشان به جای خود باید بررسی و نقدشوند.                                                    تقی روزبه  ۳ فوریه ۲۰۱۹

********

• حالا روشن ترشده است که پارادایم جنبش واپسگرای اسلام سیاسی که از ایران شروع شد، در کل به مرحله گندیدگی و انحطاط و افول خود رسیده و در چهلمین سالگردش در انزوای شدیدی قرار گرفته است. حال اگر انقلاب را در معنای حداقلی خود با وجهه سیاسی یعنی درهم شکستن ساختارها و نهادهای قدرت مستقر در نظر بگیریم، چرا امکان وقوع انقلاب ناممکن باشد؟ ...

جامعه گرائی فعال و جامعه گرائی منفعل!

مقاله آقای نیکفر با انتقاد از دولت محور بودن چپ و تأکید بر ضرورت سمت گیری جامعه محور به نوبه خود بر موضوع مهم و در عین حال مناقشه برانگیزی انگشت تأکید نهاده*، اما بنظر می رسد نحوه تبیین و ورود ایشان به این بحث و برخی نتیجه گیری ها هم چون استناد به هگل و مارکس در رابطه با دولت گرائی و یا ادعای عدم وقوع انقلاب در ایران و یا ارجاع رویکرد جامعه گرایانه به مقطعی از حیات سازمان چریک های فدائی خلق و یا نگاه یک بعدی از مبارزه طبقاتی و بهره کشی طبقاتی و کم بهادادن به اهمیت کار بازتولیدی و فرایندکالائی شدن تقریبا همه حوزه زندگی از کالائی کردن جنسیت تا غارت طبیعت و.... خالی از اشکال نباشد. مجموعه اشکالات فوق به نوعی بازتاب دهنده رویکرد جامعه گرایانه منفعل است. با این همه نوشته خالی از طرح نکات ارزنده در نقد به دولت گرائی و مشغله های چپ سنتی از جمله برنامه نویسی نیست. سعی من در این نوشته با نگاهی به اشکالات فوق، دفاع از «جامعه گرائی فعال و ضدقدرت» است.

«جامعه محوری» به خودی خود نمی تواند مرز شفافی بین دو رویکرد مورد بحث ترسیم کند، مگر آن که جنبه نفی و اثبات نهفته در آن علیه قدرت جداشده از جامعه در یک انسجام بسنده، بشکل فعالی مطرح شوند. در حقیقت در مقاله «راهی دیگر» خود عامل وساطت و پایه مشترک بین نهاد و برنهاد جامعه و قدرت مسلط برآن به شکل مبهمی طرح شده و جامعه گرائی در آن به شکل «جامعه مدنی» و سنگربندی در آن فرموله شده است. از آن جا که همه رویکردها و گفتمان ها به نوعی در جامعه مابازاء دارند، با استناد به آن نمی توان بین کنش جامعه گرایانه و کنش معطوف به دولت گرائی و یا آن کنشی که خود را در چهاردیواری نوعی جامعه مدنی غیرسیاسی و تعریف شده توسط قدرت مسلط محصور می کند، به مرزبندی قاطع پرداخت. در حوزه نظری، قدرت یک رابطه اجتماعی است. جامعه به عنوان منشأ اصلی قدرت، بطور پیوسته با قدرت جداشده از خود و انباشت آن در بیرون از خود در کشاکش است. در حوزه عمل هم مسأله اصلی نشان دادن آن روندهای پیشرو ترقی خواهانه است که با داشتن پتانسیل رهائی از تاروپود مناسبات مسلط، به شکل عینی در دالان های تودرتوی جامعه و مناسبات قدرت جریان دارد. ضمن آن که در همین جامعه روندها و سویه های معطوف به مناسبات قدرت هم وجوددارند. از همین رو مطرح نشدن جانب فعال ضد دولت گرائی، نقصان اصلی این رویکرد است.

غرض از این نوشته هم پرداختن به همه این گونه موارد نیست، بلکه تنها به مهم ترین و چالش برانگیزترین آن ها تمرکز دارد:

نکته اول- اصل وجود دو سمت گیری اجتماعی و سمت گیری به قدرت (و دولت) در میان صفوف چپ و چالش بین آن ها نه فقط در ایران که در جهان تازگی ندارد. در این رابطه مدت هاست که چپ فارغ از نام گذاری ها به دو بخش تقسیم شده است: چپ معطوف به قدرت و چپ اجتماعی ضدقدرت. البته ناگفته نماند که چپ سنتی هم به نوبه خود به چپ انقلابی و رفرمیستی یا سوسیال دموکرات تقسیم می شود. از سوی دیگر اگر در نطر بگیریم که وضعیت طبیعی برای چپ نه در بیرون از جنبش های طبقاتی و ضدسرمایه داری و ترقی خواهانه، که در متن و سوخت و ساز با آن ها معنا داشته و دارد و مارکس نیز آن چه را که کمونیسم می نامیده نه صرفا یک نظر بلکه یک جنبش واقعی و مبتنی بر مبارزه طبقاتی واقعی بوده است که تنها از طریق نظر نمی توان آن را تعریف کرد، و اگر چنین می بود به مکتبی چون مکاتب نظری دیگر تقلیل پیدا می کرد؛ آن گاه معلوم می شود که این نحوه ورود به موضوع چپ خالی از اشکال نیست (این که رسالت هائی چون آگاهگری، سازماندهی و رهبری و برنامه نویسی و.. از بیرون برای خود تعریف کنیم یک پا در همین جدائی نهادینه شده دارد). مقاله در حقیقت با ورود یک جانبه به حوزه چپ، اولا عملا تنها یک گرایش را معادل کل چپ در نظر گرفته است که دقیق و توصیف کننده صحنه عمل نیست. در کل نوشته جز اشاره ای کوتاهی به وجود «چپ دیگری » که «راه دیگری» می یپماید نشده است. ثانیا با مخاطب قراردادن چپ به قول نوشته سنتی، به نوعی به ایجاد تحول اساسی در جهت گیری آن، از دولت به جامعه، امید بسته است. اگر این واقعیت داشته باشد که مدت هاست که چپ سنتی و معطوف به قدرت در جامعه مورد بحث، عموما به فرقه های کوچک و غیرقابل نفوذی تقسیم شده اند که در قالب فرقه گرائی و بازتولید آن زیست سیاسی و تشکیلاتی دارند، و هم چنین اگر این گزاره هم واقعیت داشته باشد که همواره مبارزه طبقاتی هم اکنون موجود بوده است که در همه جای گیتی، بستر اصلی و خاکی بوده است که چپ درون آن می توانسته جوانه بزند و شکوفا شود،‌ آن گاه انتظار زیادی از خودمان نیست که به صحنه واقعی رویش چپ، به خاک و بستری که دارد از دل آن جوانه ها سر برمی کشند خیره شویم، تا آن که بذر امید را در زمینی شوره زار به باد دهیم. از طریق این «چپ» نمی توان به جنبش ضدسرمایه داری و چپ نوین برآمده از آن رسید، از جمله به این دلیل که جنبش های جدید مثل سهابی های در حال انبساط هستند و آن را نمی توان در قالب های تنگ و کلیشه شده سنتی جای داد. ظرف و مظروف با هم همخوان نیستند. شاید از طریق معکوس بهتر بتوان راهی برای بهره گیری از پتانسیل های مثبت آن ها برای تقویت صفوف چپ یافت. واقعیت آن است که این «چپ» دیگر مدت ها است که به معنی واقعی پیشرو نیست. فی الواقع چنین رویشی در ایران، در میان کارگران و معلمان و دانشجویان و جوانان و زنان آغازشده و حتی پس زمینه ای از آن را در خیزش سراسری دیماه از طریق ترکیب مطالبه نان و آزادی و نوع سازمان یابی مبتنی بر نقش آفرینی مستقیم هم چون سوژه های خودرهان، که بالیدن آن می تواند مبنای ابداع سیاست از نوعی دیگری باشد، مشاهده کرد. گرچه این را هم می دانیم که هر جنبش و انقلاب محل منازعه و رقابت گفتمان ها و رویکردهای متفاوت و حتی متضاد است. چنان که تمرکز یک جانبه بر عدالت و آزادی و مسخ هر دو، با باور به این که جمع شدن آن ها در زیر یک سقف از ناممکنات است، وجه مشخصه تاکنونی فضای مسلط سیاسی ایران و جریان های مربوط به آن بوده است. بنابراین اگر چپ موردبحث بیرون از فضای طبیعی خود زیست فرقه ای دارد، اما در مواجهه با آن چپ نوین همچون جویبارهائی روان از جای دیگری سر بر می آورند. اگر چنین نمی بود، در واقع اصل فلسفه وجودی چپ که برآمده از فرایند دوقطبی شدن جامعه توسط سرمایه و رشد مبارزه طبقاتی و مناسبات قدرت است، و به مثابه بخشی جدانشدنی و درون ماندگار از جنبش های واقعا موجود ضدسرمایه داری، باید مورد تردید قرار می گرفت. امروزه پس از یک دوره افول و سقوط آزاد که بورژوازی آن را پایان تاریخ انگاشت، آن چه که موجب نضج مجدد گفتمان چپ در جهان شده است ریشه در همین فرایند شتابناک دوقطبی دارد که سرمایه داری جهانی به وجود آورده است. تمرکز ۸۲٪ ثروت جهان در دستان یک ۱٪ یا نزدیک به نیمی از آن در دستان ۸ نفر که می توان در یک خودروی سواری جایشان داد، بخوبی فرایند این تمرکز بهت آور را که مارکس به عنوان گرایش ذاتی سرمایه مورد تأکید قرارداده است نشان می دهد. البته سرمایه در خلأ، این پویش ذاتی خود را متحقق نمی کند، بلکه آن را در وضعیت انضمامی و بستری از کشاکش طبقاتی و توازن قوای برآمده از آن به پیش می برد. چنان که در فضای ویران پس از جنگ دوم و با عروج جنبش های ضدسرمایه داری و ضداستعماری و شکل گیری بلوک شرق و سوسیال دموکراسی در درون ناگزیر شد برای حفظ خود تن به دولت رفاه بدهد و با شکل دادن به لایه های میانی و آن چه که طبقه متوسط جدید نامیده می شود، تئوری تمرکز و انباشت سرمایه را نامعتبر و ابطال شده عنوان کند. اما از دید کسی پنهان نماند به محض آن که فشار کفه مقابل سست شد، سرمایه داری دستخوش بحران با سیمای هار و نئولیبرالیستی مهار پاره کرد و با تدارک تعرضی بزرگ به کارگران و زحمتکشان جهان و از جمله به همان لایه های میانی که هم چنان هم ادامه دارد بر تمرکز سرمایه در دستان اقلیتی کوچک و شکل دادن به یک اکثریت بزرگ تحت استثمار- همان طبقه عمومی- معنای واقعی بدهد. در حقیقت جهانی شدن سرمایه و فرایند کالائی کردن حوزه های دیگر زندگی و طبیعت، موجب بسط مبارزه طبقاتی در هم جوانب زندگی بشر شده و آن چه هم امروزه بحران ذوب شدن طبقه متوسط در غرب و آمریکا خوانده می شود، و کمابیش خصلت جهانی دارد، بیانگر همین پویش ذاتی سرمایه برای دوقطبی کردن جامعه و کالائی کردن همه امور زندگی است. کالائی شدن فراگیر نبض مبارزه طبقاتی را از کارخانه ها به میان جامعه و شهرها و مکان زیست و بدرون همه یاخته ها و بخش های گوناگون آن آورده است. مبارزه طبقاتی در معنای بسط یافته خود مبارزه ای موازی در کنار دیگر عرصه ها نیست بلکه درونمایه بسیاری از حوزه های زندگی را تشکیل می دهد. شعاریک درصد و نودونه درصد شبح آن طبقه عمومی است که وارد جهان قرن بیستم و یکم شده است.

اگر از تمرکز یک جانبه مقاله در حوزه چپ بگذریم و اگر چپ سنتی را معادل کلیت چپ ندانیم و زمین کشت را نیز به درستی انتخاب کنیم، در آن صورت احتمالا آن قدرها وضع چپ بد و مأیوس کننده نباشد. البته تهدیدها و فرصت ها همدوش هم وجود دارند و اوضاع بدون چالش های بزرگ نیست.

نکته دوم: آقای نیکفر جامعه گرائی موردنظر خود را مفروض و بدیهی می انگارد که خود این واژه سوسیالیسم بیانگر آن است، گرچه در ایران یک صدسال گذشته، به شکل دولت گرائی فهم شده است. در نقد آن از هگل و نهاد و برنهاد و ضرورت وساطت فی مابین آن ها که جامعه مدنی باشد شروع می کند. وقتی از نقد دولت گرائی صحبت می کنیم و از متد هگل، نباید فراموش کرد که از قضا دولت از عناصر کلیدی فلسفه تاریخی او به حساب می آید. چنان که دولت را امری ذاتا عقلانی و تبلور خودآگاهی عقل و غایت آزادی در سیر دیالتیکی اش می داند. گرچه مارکس دولت را نه هدفی در خود که نهادی زوال یابنده و طبقاتی می دانست، اما اصل پژمرندگی و انحلال نهائی دولت مانع آن نشد که از آن به مثابه ابزار پیشروی و انتقال به سوسیالیسم صرفنظر کند (برنامه گودتا). با این وجود همین اصل زوال دولت هم به مرور و عملا فراموش شد و تشکیل دولت کارگری و دولت سوسیالیستی به یکی از اصول و اهداف برنامه ای و مورد ستایش چپ تبدیل شد! قرن بیستم بستر آزمون عملی این نظریه و راهبردهای برآمده از آن، و البته هم چنین بطلان آن بود. بطوری که امروزه ما از طریق برهان خلف می توانیم به نقدآن گزاره ها به پردازیم. معلوم شد که از درون «دولت سوسیالیستی» هرچه که به تراود، زوال دولت و رهائی از قیدو بندهای سرمایه بیرون نخواهد تراوید. این که محصول این تجربه سترگ تاریخی بجای پژمرده کردن ماشین دولتی، موجب تولید هیولائی عظیم تر و بی شاخ و دم تر شد که حجم عظیم خود را مدیون بلعیدن جامعه در خود بود تا آن جا که بدنه نزار و تهی شده از شریان زندگی نهایتا زیر فشار سنگین راس خود- دولت- درهم شکست. بنابراین اگر نقد دولت گرائی و جامعه گرائی از آن جا که باید شروع شود نشود، نقد سوسیالیسم دولتی، راه بجائی نخواهد برد. اگر بشر از خطاهای خود می آموزد و قافله تمدن و تاریخ بر این پایه پیش رفته است، بنابراین نه با ارجاع به کلاسیک ها که بیان تئوریک همان تجربه سترگ و شکست خورده به شمار می روند؛ بلکه با نقد آن ها از طریق خیره شدن به تجارب و فرجام یک دوران سرشار از تلاش و فداکاری برای متحقق ساختن رویای بزرگ بشر و نقد و البته جذب دستاوردهای مثبت آن، می توان به جلو رفت. نباید فراموش کرد که در انتهای تجربه های سترگ برهان خلف در برابر ما قرار دارد!

کشاکش بین جامعه به عنوان مولد اصلی قدرت، با قدرت جداشده از آن (دولت)

منشأ و منبع اصلی تولید قدرت- صرفنظر از تعیناتی که پیدا می کند- خود جامعه است. قدرت یک رابطه اجتماعی است و در این میان دولت، قدرت منتزع شده و مشرف بر مردم و اساسا تحت نفوذ طبقه مسلط است. و درست به دلیل آن که قدرت جداشده ذاتا سرکوبگر و طبقاتی است نمی تواند ابزار رهائی باشد،‌ اما این به معنی تکاپوی جامعه برای کاهش از دامنه سیطره آن و اعمال فشار و تحمیل مطالبات خود بر آن نیست. جامعه به اندازه ای که قادر به ایستادن بر پای خود باشد بهمان اندازه از انباشت قدرت در برابرخود ممانعت به عمل می آورد. اما تا زمانی که نتوانسته است به چنان بلوغی نائل شود که روی پای خود بایستد و خودگردان شود، نمی تواند نسبت به دولت و قدرت جداشده و مشرف بر خود، و لاجرم به تفاوت اشکال مختلف آن و به دموکراتیزه کردن هرچه بیشتر آن بی اعتنا باشد. و از نظر تئوریک نیز به درجاتی دولت محل کشمکش طبقات گوناگون یعنی سرمایه داران که بیشترین نفوذ را اعمال می کنند و فشار طبقات تهیدست جامعه برای تحمیل مطالبات خود بر آن قرار دارد. دولت تبلور قدرت جداشده از خود جامعه است و زندگی جامعه را در عین رتق و فتق دادن بسود طبقات برخوردار کنترل می کند و برآن مهمیز می زند. و از همین منظر ضروری است تا آن جا که ممکن است به سود تقویت جامعه و علیه طبقه حاکم و قدرت تحت نفوذ آن پیوسته پژمرده شود و هرچه بیشتر توسط جامعه تحت کنترل و فشار قرار بگیرد. روشن است که افزایش کنترل نمی تواند ذات سرکوبگر و خادم طبقات برخوردار بودن را از آن زائل کند، اما می تواند در شدت و ضعف اقتدار و عملکرد آن، که برای زندگی مردم مهم است، تأثیرگذار باشد. بنابراین دیالتیک مبارزه بین «جامعه» و دولت هم چون نهاد و برنهاد، تازمان بقول مارکس پژمرده شدن این قدرت ادامه خواهد داشت. اما نکته مهم تر از آن این است که این پژمردگی نه در بی اعتنائی به نقش دولت بر زندگی جامعه و بدتر از آن در تقویت و تقدیس دولت و سودای تصاحب و تصرف و یا حضور در آن، بلکه در کشاکش با آن و بیرون کشیدن حوزه ها و فضاهای گوناگون اشغال شده جامعه از چنگ مناسبات قدرت و طبقات حاکم و برقراری مناسباتی از نوع دیگر و در راستائی دیگر صورت می گیرد. چرا که فروغ یکی افول دیگری است، و چنین نبردی بین دوطرف به طور پیوسته و روزمره جاری است. خودگردانی در معنای وسیع اش به معنای مبارزه لاینقطع با مناسبات قدرت و شکل دادن به مناسبات بدیل در همه حوزه های اجتماعی و اقتصادی و سیاسی، و در همه سطوح خرد و کلان به معنی اصل فراموش شده پژمرده ساختن دولت است. مکان طبیعی زیست سیاسی چپ هم اساسا در همین قلمرو است. بنابر این مبارزه همزمان برای مناسبات بدیل و افزایش فشار به سیستم جهت تحمیل مطالبات جامعه و خنثی کردن نفوذ طبقه مسلط بر دولت دو سطح مکمل و جدانشدنی رویکرد جامعه گرایانه و چپ ضدقدرت را تشکیل می دهد.

با این مقدمه و نظرگاه برگردیم به چپ ایران و بررسی امکان وقوع انقلاب آیا چپ مسلح به تئوری پیشتاز واقعا «جامعه گرا» بوده است؟!

نکته سوم- با وجودغلبه یکصدساله دولت گرائی بر چپ ایران، آقای نیکفر برای جامعه گرائی موردنظرش پیشینه تاریخی هم وضع می کند. بزعم وی چریک های فدائی خلق ایران در مقطع قبل از انقلاب- منهای مشی مسلحانه- «جامعه گرا» بوده است،‌ که پس از انقلاب راه خود را کج کرده و به کنشگری دولت محور تبدیل شده است. او می گوید از میان گروه های دیگر چریک های فدائی خلق تلاش کردند «راهی دیگر» بروند. آن ها برنامه نداشتند، شورشی بودند و هدفشان آن بود که توده ها مسلح شوند و به نقد سیستم بپردازند. و همین ها کافی است تا یک جریان را جامعه گرا بکند. اما بنظر نمی آید که چنین ادعائی با واقعیت وجودی این چپ انطباق داشته باشد و نمی تواند توضیح دهنده چرخش صدوهشتاد درجه ای ذهنیت و پراتیک چپ در مقطع انقلاب و پس از آن باشد. آن چه که در پی انقلاب آمد، محصول آن چیزی بود که قبل از انقلاب و در طی زمانی طولانی کشت شده بود. این ادعا در کل با مشهودات و فاکت ها و مواضع نظری و پراتیک و همه آن چه که در این مورد چه در بیرون و چه در زندان دیده و خوانده ایم تطابق ندارد. در واقع مشی چریکی یک شیوه مبارزاتی صرف نبود بلکه در پس آن یک نگاه فلسفی و ایدئولوژیک منسجمی وجود داشت که نقش پیشتاز و فداشدن و موتور کوچک برای به حرکت در آوردن موتور بزرگ و مقولاتی چون خلق و امپریالیسم و درک از دموکراسی و سوسیالیسم... نقش مهمی داشتند که عملا اراده پیشتاز و نخبه گان را جایگزین اراده و نقش آفرینی جامعه و کارگران و زحمتکشان می کرد بطوری که حتی حذف مشی مسلحانه هم نمی توانست ساختار اصلی آن نگرش را دگرگون کند. در حقیقت استراتژی مبارزه مسلحانه به مثابه هم تاکتیک و هم استراتژی جائی برای نقش آفرینی جامعه و کارگران و زحمتکشان باقی نمی گذاشت و اساسا فعالیت سیاسی و حضور در میان کارگران و جامعه به نوعی ضدارزش و گریز از مبارزه واقعی انگاشته می شد. از قضا تمرکز اصلی آن چپ، متوجه مبارزه یک جانبه علیه دولت بود و تقریبا کنش گری و سیاست ورزی بجز مبارزه با قدرت حاکم معنائی نداشت. در بهترین حالت اگر به سراغ عناصری از میان کارگران و دیگر لایه ها می رفتند، با هدف جذب و عضوگیری بود و بجز موارد استثنائی، عموما با جداکردن آن ها از محیط های اجتماعی و زیستی صورت می گرفت. البته بعدا با مطرح شدن مشی مسلحانه به مثابه تاکتیک توسط بیژن جزنی، در حوزه نظری اندک فضائی برای گفتگو پیرامون آن و فعالیت باصطلاح سیاسی و اجتماعی بوجود آمد، اما آن هم راه بجائی نبرد. علاوه بر ‌آن، سوای برخی خودویژگی های بومی فضای ذهنی چپ رادیکال در ایران، دانسته و ندانسته، بازتاب پارادایمی بود که در آن دوره زمانی و عمدتا در آمریکای لاتین جریان داشت، که هدفی جز سرنگونی دولت های وابسته به امپریالیسم و تشکیل دولت انقلابی از طریق برانگیختن جنبش های مسلحانه توده ای از طریق ایجاد کانون های شورشی در کوه و جنگل و در شهر و روستا توسط عده ای پیشگام جان برکف و رزمنده نداشت. در حقیقت شکل تکامل یافته تر مشی چریکی در ایران را می شد با در نظرگرفتن نسخه های اصلی و پیشرفته تری چون کوبا و در آمریکای لاتین ملاحظه کرد. آن چه که در ایران اتفاق افتاد این بود که چپ با توسل به مشی مسلحانه بیش از پیش بر جدائی و فاصله خود از جامعه و توده ها و کارگران و زحمتکشان افزود در حالی که در کشورهای آمریکای لاتین ییوند بین پیشتاز و مردم بیشتر بود. چنین روندی فقط منحصر به یک جریان چپ نبود بلکه با درجاتی در میان همه جریان های مدافع نقش پیشتاز و مشی مسلحانه اتفاق افتاد. چنان که در مجاهدین خلق هم که از همان بدو شکل گیری وزن فعالیت مسلحانه در آن نسبت به کار باصطلاح توده ای در قیاس با فدائیان نقش کمرنگ تری داشت، نیز اتفاق افتاد. جالب است که اقای نیکفر در شرایطی چنین قرابتی را بین سازمان فدائیان آن زمان و جامعه گرائی مطرح می کند که خود وی در فراز زیبائی از نوشته اش با اشاره به یکی از سه زنهار سرود انترناسیونال، «پیشاهنگ، قهرمان و حزب مدعی رهبری» را از مصادیق «تریبون» که شاملو آن را خطیب ترجمه کرده است، می داند! با توجه به نکات برشمرده شده، تمایز اصلی سازمان فدائیان قبل از انقلاب و پس از انقلاب را باید در جای دیگری جستجوکرد: در حقیقت تفاوت معناداری در اصل گرایش به دولت محوربودن وجود نداشته است، بلکه تفاوت اصلی در آن بود که چپ قبل از انقلاب در فضای آن زمان در ضدیت با قدرت بود و هدف مبارزه با رژیم شاه و سرنگونی آن را دنبال می کرد، اما پس از انقلاب ضدیت با قدرت جای خود را به احساس همذات پنداری با آن توسط بخش قابل توجهی از فدائیان و حمایت و تعامل با جمهوری اسلامی تشکیل می داد. در حقیقت این چپ از درون شکست خورد آن هم بخاطر داشتن برخی اشتراکات مفهومی و بینشی مهمی که با سرنگونی شاه و عوض شدن صحنه شطرنج قدرت کارکرد انقلابی خود را از دست داد و سبب شد که در برابر مانورها و ادعاهای رژیم تازه بقدرت رسیده به آسانی خلع سلاح شود. مثلا فرخ نگهدار که مدافع نظرات بیژن جزنی هم بود در سال های پیش از انقلاب در زندان شاه مواضع بیژن را داشت، اما هم او پس از انقلاب بتدریج و با تاراج رفتن باورهایش، و ناتوانی در جایگزینی ایده ای نوین انقلابی در شرایط جدید، دچار نوعی احساس همسوئی با رژیم شد. یا چنان که بیاد دارم در نشست مشترکی که پس از وقوع انقلاب بین سازمان چریک های فدائی خلق ایران (قبل از انشعاب) با عده ای از زندانیان زمان شاه و موسوم به خط چهار، که بعدا راه کارگر را تشکیل دادند برگزارشد و موضوع آن مذاکره حول بررسی امکان پیوستن خط چهاری ها به صفوف سازمان چریک های فدائی خلق بود، از قضا فرخ نگهدار با وجود آن که به مواضع نظری و سیاسی آن ها نسبت به ضدانقلاب و ارتجاعی بودن جمهوری اسلامی وقوف داشت و در خلال همان بحث ها هم مطرح شد، نظر مثبتی به ادغام داشت (شاید هم بخاطر اختلافات شدید درونی سازمان از جمله حول ردمشی و یا ابقاء مشی)، در حالی که گرایش اقلیت سازمان فدائی نسبت به آن نظر منفی داشت (شاید هم بیشتر بخاطر دلبستگی به حفظ مشی مسلحانه به عنوان یکی از پرنسیپ های سازمان). البته نمی توان نفوذ حزب توده و خصائص افراد را هم در این خلع سلاح شدن نظری نادیده گرفت.

خلاصه آن که بین ایفاء نقش پیشاهنگی و جامعه گرائی تعارض ذاتی وجود دارد. ضمن آن که مفهوم جامعه گرائی کلی است و نمی توان به صرف این واژه کلی بین رویکردهای رادیکال ضدقدرت و رویکردهای سنتی انقلابی و یا رفرمیستی معطوف به قدرت خط تمایز روشنی کشید. از همین رو وقتی از کنشگری معطوف به جامعه صحبت می کنیم لازم است که بین رویکردهای کاملا متفاوت نسبت به آن تفاوت قائل شد. در حقیت در خودجامعه، گرایش های مختلف ضدقدرت و معطوف به قدرت وجود دارند. و آن چه که در این میان اهمیت دارد همانا قائل بودن به وجود ظرفیت خودتعیین کنندگی و خودگردانی درجامعه و شکل دادن به بدیل های مبتنی بر مناسبات نوین و علیه قدرت های موجود از یک سو و تحمیل فشار سراسری از جانب همه نیروهای ضدسیستم و معترض به نظام و تحمیل مطالبات به آن از سوی دیگر است. تنها از ترکیب این دوست که مبارزه ضددولت گرائی معنای واقعی و فعال پیدا می کند و بین وجه نفی و اثبات پیوندی در بیرون از سیستم و از نوعی دیگر برقراری می شود که ظرفیت بدیل سازی دارد. چکیده کلام آن که «راهی دیگر با چپی دیگر» بطور تنگاتنگ گره خورده است!

نکته چهارم و مهم-ادعائی است که آقای نیکفر در خلال نقددولت گرائی و تأکید بر جامعه محوری پیرامون انقلاب در ایران مطرح می کند:

با واژگانی که بیشتر خصلت پیشگوئی پیدا می کند، برآن است که در ایران انقلابی رخ نخواهد داد! یعنی حالتی بوجود نخواهد آمد که در آن اکثریت انقلابی در یکطرف و دولت به مثابه اقلیت زوال یابنده در طرف دیگر باشد. چنان که ملاحظه می شود این سخن فقط در مورد درستی و نادرستی اصل انقلاب نیست که بزعم وی اساسا معطوف به کسب قدرت بوده است، بلکه علاوه برآن حامل نوعی ارزیابی از شرایط هم هست. مسأله ارزیابی از نفس وقوع انقلاب و کارکرد آن در جهان کنونی و امکان آن در ایران، بحثی پیچیده و چالش برانگیز است که هم به ارزیابی مشخص و دقیق از شرایط ایران و هم به شرایط جهانی و هم به درکمان از انقلاب بطورکلی و از جمله رابطه اش با خشونت و نیز به این که از کدام منظر، چپ سنتی و معطوف به قدرت یا چپ نو و ضدقدرت گره می خورد. آن چه هم که در این رابطه در نوشته آقای نیکفر آمده بیشتر خصلت موضعگیری یا بقول خودشان تجویزی دارد تا ارائه نظر و استدلال. ملاحظات زیر در همین رابطه مطرح هستند:

در وهله اول به نظرم لازم است که احتمال وقوع یا عدم وقوع انقلاب تحت شرایط معین را، با اصل انقلاب و پی آمدهای محتملش صرفنظر از آن که با آن مخالف و یا موافق باشیم و درست باشد یا نادرست از هم جداکنیم. آن ها به دو حوزه متفاوت تعلق دارند و تداخلشان موجب نارسائی در طرح درست مسأله می شود. واقعیت آن است که، بی توجه به ارزش گذاری مثبت و منفی، انقلاب وقتی شرایط عینی اش فراهم شود اتفاق می افتد. مبنا و معیار قاطعی هم چه در سطح جهان و چه در ایران وجود ندارد که با اتکاء به آن بتوان مدعی شد که دیگر چنان شرایطی فراهم نمی شود و اتفاق نخواهد افتاد و یا در صورت اتفاق حتما ناکام خواهد بود. چنان که در جهان امروز هم شاهدیم این جا یا آن جا بدلیل رشد و توسعه ناموزون جوامع - یکی از ویژگی های جهان امروز- اتفاق می افتد. حتی اگر بدلایلی ناکام شود و نتواند به اهداف خود هم نائل شود نمی توان از عدم وقوعش صحبت کرد. حتی در همین آمریکای ترامپ و یا کشورهای پیشرفته دیگر، اگر بفرض اکثریت مردم احساس نارضایتی گسترده بکنند و باین نتیجه برسند که سیستم امکان اصلاح و تغییر ندارد، احتمال وقوع انقلاب، لااقل در شکل حداقلی خود و در وجه سیاسی در هم شکستن ساختارهای قدرت مسلط در این کشورها هم دور از ذهن نخواهد بود. هم چنین انقلاب و مترادف کردن آن با خشونت و یا تحمیل شدن خشونت به آن را باید از خشونت به عنوان امر ذاتی آن جدا کرد. خشونت و یا افتادن به دام خشونت گرچه آفت بزرگی برای انقلاب است، اما الزاما امر ذاتی انقلاب نیست و حتی مارکس در زمان خود با این تصور که بورژوازی کشور پیشرفته ای مثل انگلستان چه بسا گذار از سرمایه داری را بپذیرد، احتمال انقلاب و گذار مسالمت آمیز را منتفی نمی دانست. از همین رو می توان بویژه با پیشرفت و اگاهی امروز بشر و خنثی کردن اهرم های سرکوب حتی الامکان از آن پرهیز کرد و در صورت اجتناب ناپذیرشدن به آن جنبه دفاعی و حداقلی داد. در واقع خشونت امر ذاتی نظام های متکی بر استثمار و حاکمیت اقلیت بر اکثریت است و پیشاپیش هم روشن است اکر ملاک انقلاب میزان خشونت باشد، حکومت ها و دشمنان مردم برنده قطعی این میدانند (البته آقای نیکفر در این باب به طورمشخص سخنی نگفته است).

دوم آن که این درست است که تاکنون عموما نتیجه انقلاب ها، درهم شکستن اشکال معینی از قدرت و نهادها و ماشین مشخص دولتی و البته بازسازی همان قدرت بیگانه شده و ذاتا سرکوبگر در اشکال تازه بوده است. اما اولا حفظ مناسبات قدرت و نهادهای آن و یا اگر در هم شکسته شوند بازتولید آن، با ذات و گوهر رهائی بخش انقلاب که همانا در هم شکستن مناسبات قدرت و نهادهای حامل آن است در تناقض است و این وجهی است که لازم است در انقلاب ها بیش از پیش پرورده شوند و ثانیا درهم شکستن نهادهای مشخص قدرت ولو آن که مجددا در شکل دیگری بازسازی شوند با عطف به دست آوردهای انقلاب عموما و نه مطلقا می تواند گامی به جلو بوده باشد (متأسفانه در انقلاب بهمن آن چه که اتفاق افتاد فاجعه بازگشت به عقب بود). از قضا از همین منظر هم گذشته انقلابات و بطور مشخص انقلاب ایران باید موردنقد قرار بگیرند. تا آن جا که به افق انکشاف مبارزه رهائی بخش و چپ سوسیالیستی برمی گردد، قاعدتا باید از دایره بازتولید مناسبات ترک خورده و نهادی شدن قدرت فراتر برود و راه دیگری بگشاید. انقلاب در گوهرخود به معنای به میدان آمدن مستقیم سوژه های خلع یدشده است، و مانیفست اصلی آن این است که «من خود در میدان هستم» و دیگر کسی نمی تواند و حق ندارد که به نام من سخن بگوید. انقلاب به معنی بی اعتبار اعلام کردن نهادهای رسمی قدرت است. با این همه ظرفیت های نهفته در آن با درجات مختلفی از بالقوگی و بالفعل بودن همراه هستند و تا آنجا که به وجه سلبی انقلاب یعنی درهم شکستن قدرت مسلط و مشرف بر مردم و نهادها و ساختارهای سرکوب مربوط می شود، نمی توان از اهمیت مشارکت و همدلی جریان های ضدقدرت با آن غفلت ورزید. گرچه در وجه اثباتی خود که از محدودیت های اجتناب ناپذیر توانائی انقلاب در استقرار بدیل بر می خیزد، نظم کهن در شکل جدید ساخته می شود. اما نباید آن را ذاتی ثابت و غیرمتحول در انقلاب تلقی کرد. چنان که می دانیم انقلاب مدی است که همه جامعه را در برمی گیرد و بهمین دلیل بازیگران گوناگونی در آن به شنا و موج سواری و مصادره آن می پردازند. نیروهای مدافع مناسبات قدرت با تمامی قوا و نقش آفرینی سعی می کنند که از یکسو وجه سلبی آن را کنترل کرده و چاشنی آن را بیرون بکشند و از سوی دیگر به آن جنبه ایجابی موردنظر خود را بدهند. از همین رو تا آن جا که به نیروهای چپ ضدقدرت و جامعه گرا بر می گردد، آن ها ضمن مشارکت فعال و تأیید درهم شکستن نهادهای قدرت و تلاش برای تعمیق آن به سمت مناسبات اجتماعی بدیل، اما نمی توانند در وجه اثباتی به معنای بازتولید مناسبات قدرت ترک خورده و احیاء نظم موردحمله جامعه و لو با شکل و شمایلی دیگر همراه شوند. این نخواستن یک توصیه و ارزش اخلاقی نیست بلکه با هویت وجودی این چپ سروکار دارد. چپ باید در زمین واقعی خود به کنشگری و نقش آفرینی بپردازد و همانطور که در نوشته آقای نیکفر هم تاکیدشده، چپ نمی تواند با خلع ید از هویت خود به برنامه نویسی برای همه و خلق و یا دولت سازی و مشارکت در قدرت جدید وسوسه شود. چنان که پیشترهم اشاره شد، توسل به قدرت منتزع و لاجرم سرکوبگر نمی تواند ابزار رهائی از مناسبات قدرت در همه وجوه سیاسی و اقتصادی و اجتماعی اش باشد، و این هم درست است که در هم شکستن ساختارهای موجود قدرت الزاما به معنی مناسبات بدیل نیست و چپ باید بدیل را در متن جامعه و بیرون از ساختار قدرت به پیش برد، اما همانطور که اشاره شد، اگر نتواند فراتر بود، به معنای آن نیست که تغییر مناسبات قدرت در شرایط مشخص برای یک جامعه به بن بست رسیده و با استبدادی فراگیر و بی امان، بالسویه باشد. گاهی حتی تبدیل بدترین حالت ها به حالت نسبی بهتر هم می تواند موجب انقلاب شود. واقعیت آن است که وقتی برای جوامع انسانی وضعیت غیرقابل تحمل بشود، منتظر بروز بهترین حالت فرضی نمی ماند و باندازه ای که توان داشته باشد سعی می کند که با کندن جاپائی ولو کوچک از فضای به بن بست رسیده برهد. اگر نتواند یک انقلاب عمیق همه جانبه بکند حتی با توسل به انقلابات سیاسی حداقلی هم می کوشد که شرایط به بن بست رسیده و حاکم بر خود را دگرگون کند. غرض در نظر گرفتن منطق انقلابات و تحولات بزرگ است تا این که مدعی شوم که حتما انقلاب می شود و یا اگر هم بشود حتما پیروز خواهد شد. تأکیدم برآن است که بجای پیشگوئی به تحلیل روندهای اصلی جامعه به پردازیم و در همین رابطه است که چپ و جریان های ضدقدرت و «جامعه گرا» می توانند با ارزیابی از شرایط و احتمالات خود را برای مواجهه و غافلگیر نشدن در برابر چنان تحولاتی آماده سازند.

با در نظرگرفتن نکات فوق می توانیم به وضعیت مشخص ایران نگاهی بیافکنیم:

مبارزه و مقابله با قدرت های منتزع و بیگانه شده و سرکوبگر در کشورهای مختلف،‌ بسته به شرایط حاکم بر آن ها می تواند به اشکال گوناگون صورت پذیرد. کشور ایران، تحت حاکمیت نظام اسلامی به لحاظ رشد بشدت ناموزون و تناقض آمیزش- بطوری که یک پا در قرن بیست و یکم دارد و یک پا در قرون وسطا- و با داشتن گسل های انفجاری در حوزه های گوناگون شاخص است. هم چنین کشوری است با کلکسیونی غنی از انواع تجربه های انقلابی و شورش و مبارزه تا اصلاح طلبی از نوع دولتی و غیردولتی اش، و بطورکلی جامعه و نظام حاکم بر آن در آستانه چهل سالگی آن به معنی واقعی به بن بست کامل رسیده است و مهم تر از آن، این بن بست توسط مردم احساس شده و یا اگر دقیق تر بگوئیم درحال احساس شدن است. از جانب دیگر بسته به آن که از انقلاب چه بفهمیم و یا انتظاری داشته باشیم می توان ارزیابی دقیق تری از اوضاع داشت. هم بخش پر لیوان را به بینیم و هم بخش خالی آن را. این درست که است که تحقق یک انقلاب کامل و شکل دادن به جامعه سوسیالیستی که نیازمند شکل گیری مناسبات تراز نوین در بطن جامعه و آرایش های طبقاتی و فضای جهانی مناسب با آن است، اکنون در وجه غالب و پیشرفته اش وجود ندارد، اما از جانب دیگر انقلاب ها فقط با مطالبات حداکثری و فراهم شدن شرایط برای آن ها شروع نمی شوند. وقتی یک سیستم از مناسبات قدرت، موجب انباشت نارضایتی بشود و راه اصلاح و خروج برای آن یافت نشود، جامعه، آن هم با پیشینه ای سرشار از مبارزه و شورش و انقلاب احساس کند که به بن بست رسیده است، آن گاه وقوع تحولات انقلابی صرفنظر از نتایج و یا تمایل ما، چه بسا اجتناب ناپذیر شود. نیکفر با استنادبه طبقه میانی (متوسط) و ذینع از وضع موجود که بورژوا هم نیستند، می گوید در چشم انداز انقلاب شکل نخواهد گرفت و جامعه دوقطبی نخواهد شد. اما واقعیت ها چیز دیگری می گویند: در حقیقت بدون آن که بتوان حکم قطعی صادر کرد، روندهای جاری در ایران هم به همان سمت و سو در حرکتند. در ایران ما از یک سو با استبداد و انقباض سیاسی و اجتماعی فزاینده، و پیشامدرنی مواجه هستیم که در آن قانون و ولایت مطلقه باهم قابل جمع شدن نیستند و با وضعیتی غیرقابل تحمل مواجهیم، بطوری که حاکمان و صاحبان قدرت و مردم ناراضی در دو سمت متضاد در حرکتند. نتیجه چنین وضعیتی شتاب گرفتن فرایند قطب بندی جامعه است. از یک سو با انزوای فزاینده رژیم مواجهیم و از سوی دیگر با شکل گیری صف آرائی اکثریت بزرگی از جمعیت کشور. امروزه وضعیت بحرانی جامعه پس از چهاردهه حکمرانی نظام اسلامی در حدی است که حتی تحلیلگران و اقتصاددانان خودنظام (مثل مسعود نیلی ها) اقرار می کنند که به دلیل کاهش شدید درآمد عمومی جامعه در طی چندین دهه و افقی و سپس نزولی شدن منحنی رشد درآمدها (کوچکترشدن اقتصاد واقعی) و توزیع بشدت ناعادلانه و با فساد گسترده، و همراهی آن با سرکوب و انسداد فزاینده سیاسی و اجتماعی، موجب شده که دامنه نارضایتی ها بطور همزمان هم طبقه «متوسط» جامعه و هم بخش های تهیدست، یعنی دهک های پائین و میانه را در برگیرد. بزعم آن ها خیزش دیماه و گسترش سایر اعتراضات بخصوص معیشتی و یا علیه حجاب تحمیلی، زنگ خطر بهم پیوستن آن ها را بصدا درآورده است و بهمین دلیل ادامه چنین روندی را خطرناک دانسته و دایما نسبت به وقوع یک حریق گسترده و سراسری هشدار می دهند. در همان حال که از شکست تلاش برای «آشتی ملی» سخن می گویند، از خطر فروپاشی جامعه و جهش کیفی بخش مدرنیته در توازن با سنت سخن می گویند، که اگر حاکمیت انعطاف نشان ندهد کنترل خود برجامعه را از دست خواهد داد. یکی از دلایل عدم شکل گیری دو قطبی در طی دهه های گذشته، نقش خط شکن اصلاح طلبان دولتی و مانور رژیم حول آن ها بوده است، اما اکنون خود آن ها نیز با خطر بی اعتبار شدن و فروپاشی پایگاه اجتماعی خود مواجه هستند. بنابراین نکته اصلی آن است که وقتی جامعه به بن بست برسد و نظام ناتوان از تأمین رشد و توسعه حداقل باشد، نارضایتی به صفوف اقشار میانی هم سرایت می کند.

البته هیچ کس نمی داند که شرایط جهانی و منطقه ای و سایر عوامل چه تأثیری می توانند بر روند فوق داشته باشند. شاید بهترین متحد رژیم در این عرصه ترامپ و سیاست های فاجعه آمیز دولت آمریکا باشد که فرصت تازه ای را برای رژیم جهت روغن کاری حربه زنگ زده «دوگانه دشمن و نظام» فراهم سازد. بهمین دلیل هم، دشوار بتوان از قطعیت اوضاع سخن گفت. در اصل کل جهان با نوعی عدم تعیین همراه است که در ایران هم بازتاب خود را دارد. با همه این ها، نمی توان انکارکرد که واقعیت به بن رسیدن جامعه و ضرورت خروج از آن به یک احساس فراگیر تبدیل می شود.

برای دوقطبی شدن جامعه حول انقلاب سیاسی لازم نیست که مخالفین حکومت همه یا اکثریت سوسیالیست و ضدسرمایه باشند و چون تحقق آن در چشم انداز نزدیک نیست، پس احتمال وقوع دوقطبی شدن در سطحی دیگر را نفی کنیم. حالا روشن ترشده است که پارادایم جنبش واپسگرای اسلام سیاسی که از ایران شروع شد، در کل به مرحله گندیدگی و انحطاط و افول خود رسیده و در چهلمین سالگردش در انزوای شدیدی قرار گرفته است. حال اگر انقلاب را در معنای حداقلی خود با وجهه سیاسی یعنی درهم شکستن ساختارها و نهادهای قدرت مستقر در نظر بگیریم، چرا امکان وقوع انقلاب ناممکن باشد؟ اگر ورودبه پارادایم اسلام سیاسی در ایران کلیدخورد، چرا پائین کشیدن و اعلام پایان آن توسط انقلابی دیگر در ایران رقم نخواهد خورد؟ بی تردید نهادهای سرسپرده نظام چون سپاه و بسیج وجود دارند، اما چه کسی تضمین می کند که با گسترش اعتراضات و اتخاذ تاکتیک های مناسب و معطوف به ایجاد شکاف، بین بدنه و فرماندهان جدائی نیفتد؟ چنان که در سال ٨٨ بدرجاتی اتفاق افتاد. در حقیقت هرچه روند دو قطبی شدن جامعه وسیع تر باشد احتمال آن بالاتر می رود. این که هژمونی و گفتمان چه جریانی در این فرایند دست بالا را خواهد داشت خارج از این بحث مشخص است. اما روشن است که فرصت ها و تهدیدهای گوناگونی وجود دارند. در این میان جامعه حتی اگر به راه تونس هم برود، گرچه برای من نوعی به هیچ وجه مطلوب نیست، باز گامی به جلو نهاده است. چرا که صورت مسأله این است که نظام کنونی غیرقابل تحمل شده و جامعه را بسوی جهنم پرتگاه و جهنم می برد. معمولا در چنین بزنگاه های مهم تاریخی سوال بزرگی که در برابر همه قرار می گیرد این است که آیا باید جلوی سقوط به جهنم را گرفت یا تسلیم سرنوشت شد؟ خیزش های اخیر و تغییرات گفتمانی نشانه هائی از سمت و سوگیری و نوع پاسخ جامعه به آن سوال است.

انقلاب و یک نگرانی بزرگ!

برای اجتناب از اطاله کلام در پایان این نوشته، تنها به یک نگرانی به حق و مهمی که معمولا در ورای احتمال تکانه های بزرگ نهفته است یعنی ترس از سوریه ای و تکه و پاره شدن کشور و رونق گرفتن جنگ های داخلی اشاره کنم که بدرستی می تواند فاجعه ای دراماتیک باشد و نگرانی و خطر آن برای مردم ایران هم مطرح است. بنظر من این نگرانی در منطقه ای دستخوش از آتش و در کشوری بقول معروف با ۷۲ ملت و اهداف و سیاست های مداخله گرایانه برخی قدرت های بزرگ بخصوص دولت ترامپ نگرانی پرتی نیست و حتی مسئولانه است و همه باید نسبت به آن و چگونگی خنثی کردن این تهدیدها از هم اکنون هوشیار باشیم. اما در این جا دو نکته وجود دارد: اول آن که قبل از همه بقاء رژیم و تداوم سیاست های ویرانگرش، خود منشأ اصلی خطر است و اگر صورت مسأله حذف و راه های دفع خطراصلی به شکل مطرح نشود، و اگر گفتمانی ترقی خواهانه و دموکراتیک و سیاست و چشم اندازی روشن در برابر خظر اصلی مطرح نشود و خشم و نارضایتی انباشته شده و اعتراضات گریزناپذیر-همانطور که خیزش های دیماه آن را نشان داد و مقامات رژیم به به امکان شروع مجدد آن با ابعاد گسترده تر هشدار می مدهند- به مسیرهای اصلی و سنجیده کانالیزه نشود، آن گاه خطرسوریه ای شدن نیز جدی تر می شود. نکته دوم و مهم چگونگی دفع این خطر است.

در سطور قبل ار ترکیب دو راهبرد مبارزه معطوف به جامعه در راستای شکل دادن به مناسبات بدیل و خودگردان از یکسو، و نبردهای موضعی و سراسری حول مطالبات عرصه های مختلف و پیوندشان با اعتراضات سیاسی جهت تشدید فشار به قدرت حاکم و درهم شکستن ساختارها و نهادهای قدرت مسلط سخن به میان آمد. در حقیقت با به میدان آمدن اعتراضات سراسری لایه ها و اقشارگوناگون جامعه با ماهیت و پتانسیل سراسری مهم ترین عامل مفصل بندی جنبش عمومی و تأمین قوام و دوام همبستگی جامعه در متن تکانه های بزرگ و سرنوشت سازپیشارو است. این جنبش ها را کسی نمی آفریند، آن ها وجود دارند و می توانند ببالند و با یکدیگر هم چون تاروپود یک جامعه وسیع و رنگارنگ پیوند داشته باشند. تنها می توان در آن ها مشارکت فعال کرد و به سهم خود در تقویت و شفاف کردن مسیر حرکت کوشید. امروزه ما با چندین نوع مشخص از این جنبش ها سروکار داریم که تقویت و پیوندآن ها با هم اهمیت راهبردی دارد و در ترکیبشان به جنبش های چندمضمونه به عنوان یک جنبش گسترده ضداستبدادی و مطالباتی شکل می دهند. جنبش مطالباتی «کارگران و معلمان...»، جنبش زنان و ضد تبعیض جنسیتی، جنبش سبک زندگی، جنبش محیط زیست، جنبش دانشجویان و جوانان و جنبش اقلیت های مذهبی و دگرباوران و مناطق تحت ستم مضاعف (ملی) و بالاخره جنبش سیاسی و ضداستبدادی- مثل خیزش دیماه- که رأس و قلب طپنده نظام را نشانه می گیرد که می توانند در رنگارنگی و پیوندشان با هم نقش تعیین کننده ای در تحولات آتی بازی کنند. شکل گیری چنین شالوده ای که هم اکنون هم خشت های اولیه آن به عنوان دستاورد سال ها مبارزه در حال فراهم شدن است، در کنار نضج گفتمانی ولو حداقلی اما ترقی خواهانه و خشونت پرهیز، در برگیرنده مطالبات عمومی و مشترک، می توانند ضامن همبستگی و مانع فروپاشی اجتماعی گردند. در حقیقت سنگربندی مردم در جنبش های دارای ماهیت سراسری فوق نه فقط می تواند در خارج کردن کشور از مسیربن بست کنونی نقش آفرینی کند، بلکه هر رژیم و دولت جایگزینی را هم مشروط به تحقق سیاست ها و مطالبات معین و موردنظر خود بکند. مشارکت و پیوستن چپ های ضدسیستم به این فرایند واقعی جامعه گرا بدون شک می تواند در تقویت آن و زدودن بیماری فرقه گرائی سودمند افتد. آن گاه دیگر حباب های سیاسی مجال عروج و جلوه گری نخواهند یافت و بقول نیکفر چند شارلاتان (شبه سیاسی و از راه رسیده) و یا چند چهره سلبریتی نخواهند توانست                     

http://www.bbc.com/persian/bbc_persian_tv/tv_programmes/w13xttnm

منبع :اخبار روز:

www.akhbar-rooz.com http://www.akhbar-rooz.com/article.jsp?essayId=85677